Το κάλλος της εικόνας της «Η εις Άδου Κάθοδος»
Λίγες ώρες πριν από τοΆγιο Πάσχα, την «εορτή εορτών» και την «πανήγυρι των πανηγύρεων», ο «Φ» φιλοξενεί τις απόψεις ενός από τους σημαντικότερους σύγχρονους αγιογράφους, τον Ιερομόναχο π. Λουκά Ξενοφωντινό από την Ιερά Μονή Ξενοφώντος του Αγίου Όρους.
Με καταγωγή από τη Λάρισα, μαζί με τους υπόλοιπους μοναχούς του αγιογραφικού εργαστηρίου του, έχει ιστορήσει ναούς εντός, αλλά και εκτός της Αθωνικής Πολιτείας, καθώς και στο εξωτερικό.Κατάγεται από την Λάρισα και σπούδασε μαθηματικός, αλλά τον κέρδισε ο μοναχισμός και η αγιογραφία. «Διδάχθηκα την τέχνη της αγιογραφίας στο μοναστήρι από παλαιοτέρους μοναχούς. Αλλά και στην πορεία από κάθε γνώστη της τέχνης που συναντούσα φρόντιζα να ρωτώ για θέματα, που δεν γνώριζα. Επίσης μεγάλο σχολείο ήταν για μένα οι παλαιές εικόνες και οι τοιχογραφίες που κοσμούν τα μοναστήρια του Αγίου Όρους. Θα έλεγα ότι η Παλαιολόγειος τέχνη είναι αυτή που με αναπαύει περισσότερο, είτε πρόκειται για τοιχογραφία είτε για φορητή εικόνα», μας λέει.
Ο ορθόδοξος αγιογράφος απεικονίζει ή ιστορεί;
-Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε κατ’ εικόνα θεού και ο Χριστός είναι εικών του Θεού του αοράτου. Ως εκ τούτου με την λέξη εικόνα δηλώνεται κάτι το πολύ βαθύ. Δεν εννοούμε κάτι φωτογραφικό και παγωμένο χρονικά, αλλά κάτι το ζωήρητο, που ξεφεύγει από την απλή παρατήρηση, από τις διαστάσεις του παρόντος αιώνος. Γι’ αυτό και στις ξένες γλώσσες αποφεύγεται η μετάφραση αυτής της λέξης και την χρησιμοποιούν αυτούσια ελληνική, ως icon, και τα συναφή. Η λέξη ιστόρηση και ιστορία θα ταίριαζε περισσότερο σε αφηγηματικές εικόνες, όπως είναι σκηνές δωδεκαόρτου όπου εκεί αφηγούμαστε ένα γεγονός, και πάλι δεν το φωτογραφίζουμε.
Για την συμβολή στην ορθόδοξη βυζαντινή αγιογραφία των Θεοφάνη, Μανουήλ Πανσέληνου και μετά το 1930 του Μικρασιάτη Φώτη Κόντογλου, τονίζει:
-Η βυζαντινή κληρονομιά μας παρέδωσε την πολύ υψηλή τέχνη τής ζωγραφικής που κατόρθωσε με το ιδιαίτερο γλωσσικό της ιδίωμα να εκφράσει τον θεολογικό και εικαστικό της πλούτο. Όπως ήταν φυσικό, το βάρος αυτής της κληρονομιάς μας, το φύλαξε ως κόρην οφθαλμού η κατάληξη της βυζαντινής αυτοκρατορίας, που είναι η δυναστεία των Παλαιολόγων. Ο Πανσέληνος είναι ένας από αυτούς τους εκφραστές αυτής της παραδόσεως. Η μελέτη των τοιχογραφιών του Πρωτάτου, όπου αγιογράφησε ο Πανσέληνος όλο και περισσότερο μας εντείνουν τον θαυμασμό για τον πλούτο, θεολογικό και εικαστικό που περιέχουν. Γι’ αυτό μιλούμε και για Παλαιολόγειο αναγέννηση. Η τέχνη αρχίζει όλο και περισσότερο να γίνεται μυστική, πνευματική, εσωστρεφής, παιδευτική, κρύβοντας όλο και περισσότερο τα μηνύματά της με απαράμιλλη σοφία. Θεωρώ ότι η Βυζαντινή Αυτοκρατορία έπεσε, γιατί είχε πει πλέον τον τελευταίο της λόγο στην εικαστική δημιουργία, που λειτουργεί ως ζωοποιός δύναμη, που χωρίς αυτή δεν είναι εφικτή η ζωή. Δεν υπήρχε πλέον λόγος για να παραμένει. Έπεσε λοιπόν η Αυτοκρατορία, αλλά αυτή η ζωοποιός δύναμη, που συνείχε τον βυζαντινό κόσμο δεν μπορούσε να πέσει. Γι’ αυτό και συνέχισε να ζει και να δημιουργεί. Ο Θεοφάνης ο Κρής είναι η απόδειξη αυτού του γεγονότος. Στις ζωγραφιές του αναγνωρίζουμε την βυζαντινή παράδοση, που διαπότισε το Δένδρο του Γένους μας και που μπορούσε να αποδώσει καρπούς και σε δύσκολους καιρούς. Η παράδοση δεν διακόπηκε, συνεχίστηκε χωρίς διακοπή, παρόλες τις δυτικές επιδράσεις των Ενετών που στην Κρήτη εκείνο τον καιρό επικρατούσαν.
Η ρωσσική επιρροή
Όταν πλέον το Γένος άρχισε να χάνει τις πνευματικές και πολιτισμικές του δυνάμεις στα έσχατα χρόνια του 18ου και 19ου αιώνα και εισβάλλοντας καταλυτικά η ρωσσική επιρροή, ο εικαστικός χώρος, τουλάχιστον, αλώθηκε και χάσαμε την παράδοση του Γένους μας. Η ρωσική τεχνοτροπία με την ναζαρινή τέχνη επικράτησε στην ζωγραφική, αρχιτεκτονική, μεταλλοτεχνία, ακόμη και στην τελετουργία και την αμφίεσή της, και στη μουσική.
Στο Άγιον Όρος στα μέσα του 20ου αιώνα δεν υπήρχε ούτε ένας αγιογράφος που αγιογραφούσε με τον παραδοσιακό τρόπο. Χρειάστηκε ο ανατολίτης Φώτης Κόντογλου με την ευαισθησία του στα θέματα της παραδόσεως για να κάνει την πολιτισμική επανάσταση και να ξαναβρούμε έτσι τον βηματισμό μας ως Αγιορειτική κοινότητα, αλλά και το γένος μας γενικότερα σε όλους τους τομείς που προαναφέραμε. Σήμερα στο Άγιον Όρος δεν έμεινε ούτε ένας αγιογράφος που να ακολουθεί την ρωσσική τεχνοτροπία, αλλά και γενικότερα στο Γένος μας παρακολουθούμε μια δραματική άνθιση της βυζαντινής τέχνης.
Πώς παρουσιάζει η βυζαντινή αγιογραφία την Ανάσταση του Χριστού και πως ερμηνεύεται αυτή;
– Εικόνες της Αναστάσεως του Χριστού έχουμε πολλές. Επικράτησε «Η εις Άδου Κάθοδος» του Κυρίου, που και αυτή τιτλοφορείται ως Ανάσταση του Κυρίου. Βεβαίως υπάρχουν και κάποιες βυζαντινές, όπου ο Χριστός βγαίνει από το μνήμα, κυρίως σε χειρόγραφα (ένα της μονής Παντοκράτορος του 9ου αιώνα). Εδώ εικονίζεται το γεγονός αυτό καθ’ αυτό της Αναστάσεως. Στην εικόνα «Η εις Άδου Κάθοδος» εικονίζεται η ουσία του γεγονότος της Αναστάσεως του Κυρίου, που είναι η σωτηρία του Αδαμιαίου γένους, η νίκη του Χριστού επί του θανάτου. Κατ’ αυτόν τον τρόπο η εικόνα καθίσταται όχι απλά μια φωτογραφική αποτύπωση του γεγονότος, αλλά ερμηνευτική του όλου μυστηρίου. Δηλαδή, βλέπουμε ιδιαιτέρως σ’ αυτή την εικόνα τον τρόπο ερμηνείας που χρησιμοποιεί η βυζαντινή τέχνη για να αποδώσει τα θέματα. Το γεγονός εκτυλίσσεται στον σκοτεινό Άδη όπου κατέβηκε ο Κύριος και δίνοντας ως λίτρο την ανθρώπινη φύση του, παγίδευσε τον θάνατο αποσπώντας τούς απ’ αιώνος νεκρούς. Ο Κύριος φέρει τα στίγματα της θυσίας του στα χέρια και στα πόδια του για να φανερώσει τον τρόπο της σωτηρίας. Οι πύλες του Άδου σύμβολο του γενικού κακού συντρίβονται, πατά πάνω σε αυτές ο Κύριος (θανάτω θάνατον πατήσας). Δεξιά και αριστερά του Κυρίου, νικητού του θανάτου, στέκουν όλοι όσοι ανέμεναν την ελπίδα της σωτηρίας με τους κύριους εκπροσώπους, τον Αδάμ και την Εύα.
Ποιες θεωρείτε σε όλο τον ορθόδοξο χώρο ως τις καλύτερες εντοίχιες εικόνες της Ανάστασης;
-Από τις ωραιότερες παραστάσεις της Αναστάσεως του Χριστού, κατά την γνώμη μου, πιστεύω ότι είναι αυτή της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη. Βρίσκεται στο ανατολικό τεταρτοσφαίριο του Ναού, στο ιερό όπου κατά παράδοση στους ναούς μας εικονογραφείται η Παναγία Πλατυτέρα των Ουρανών. Ο συγκεκριμένος Ναός όμως ήταν Παρεκκλήσιο κοιμητηρίου και γι’ αυτό εικονίζονται συναφή θέματα. Στο Πρωτάτο του Αγίου Όρους επίσης ο Πανσέληνος ζωγράφισε την εικόνα της Αναστάσεως με ιδιαίτερα εντυπωσιακό τρόπο. Άλλη Ανάσταση μπορούμε να μνημονεύσουμε αυτήν της Μονής Δαφνίου.
Από το δικό σας πλούσιο έργο ποιους θεωρείτε τους πιο σημαντικούς σταθμούς;
– Από την δική μας πλευρά ως εργαστήριο της Μονής Ξενοφώντος μπορώ να μνημονεύσω την τοιχογράφηση του Καθολικού της Μονής μας, την τοιχογράφηση της τράπεζας της Μονής Ίβηρων, όπου εκεί χρησιμοποιήθηκε μια διαφορετική χρωματική παλέτα και ένα πιο άνετο εικονογραφικό πρόγραμμα, την τοιχογράφηση του Καθολικού της Μονής Σίμωνος Πέτρας και τελευταία της τοιχογράφησης του Ναού του Αγίου Νικολάου στο σημείο μηδέν στο Μανχάτταν της Νέας Υόρκης. Με την τελευταία δουλειά της Νέας Υόρκης καθώς και με αυτή της Μονής Ιβήρων, επιχειρήθηκε μια νέα προσέγγιση στο ύφος της βυζαντινής παραδόσεως. Τι τελικά είναι το ζητούμενο της βυζαντινής παραδόσεως και κατά πόσο μπορεί στις μέρες μας η τέχνη αυτή να συνομιλήσει με τον καθένα μας.
