Ρακόπουλος: Γιατί να μην εμπορευματοποιήσουμε την ιδιότητα του πολίτη, αφού τα πάντα είναι προς πώληση
Το Κυπριακό επενδυτικό πρόγραμμα, έφερε την Κύπρο στο επίκεντρο της διεθνούς προσοχής για τους λάθος λόγους, αμαυρώνοντας τη φήμη της χώρας και αποδυναμώνοντας την αξιοπιστία και τη διπλωματική της ισχύ.
Στο Passport Island: The market for EU citizenship in Cyprus που δημοσιεύθηκε από το Manchester University Press το 2023, ο Θεόδωρος Ρακόπουλος, καθηγητής στο Τμήμα Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου του Όσλο, προσφέρει μια εμπεριστατωμένη ανάλυση των προγραμμάτων υπηκοότητας μέσω επενδύσεων, με την Κύπρο ως περιπτωσιολογική μελέτη.
Σε συνέντευξή του στο in-cyprus και στο philenews, ο Θεόδωρος Ρακόπουλος αναλύει τον κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό αντίκτυπο του προγράμματος στη χώρα.
Τι σας ώθησε να ερευνήσετε το επενδυτικό πρόγραμμα;
Το καταπληκτικό φαγητό του νησιού, τι άλλο;
Αστειεύομαι: ο λόγος ήταν η ακαδημαϊκή και πολιτική περιέργεια μου για ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον φαινόμενο που περιλαμβάνει μια σειρά από ζητήματα (από την αίσθηση του «ανήκειν», την εμπορευματοποίηση, την εθνικότητα, τη φύση του σύγχρονου καπιταλισμού, την παγκόσμια ανισότητα και το offshoring).
Αλλά επίσης, το φαγητό.
Στο βιβλίο σας, συζητάτε για την εμπορευματοποίηση της ιδιότητας του πολίτη. Πώς έχει μεταμορφώσει αυτό το πρόγραμμα την έννοια της κυπριακής ιθαγένειας;
Πρέπει να διαβάσει κανείς το βιβλίο για να το μάθει, καθώς πρόκειται για μια περίπλοκη διαδικασία, η οποία ίσως δεν είναι εύκολο να αποδοθεί με λίγες λέξεις.
Θα μπορούσα όμως να πω ότι η κυπριακή ιθαγένεια ήταν πάντα μετα-εθνική: το να είσαι Κύπριος σημαίνει να ανήκεις και να σχετίζεσαι με το νησί, ανεξάρτητα από την καταγωγή σου. Υποθέτει όμως κανείς ότι η εθνοτική ταύτιση μεταξύ ορισμένων Ελληνοκυπρίων ηγετών και κορυφαίων επιχειρηματιών επισκιάζει την πολιτειακή αφοσίωση στη χώρα. Δηλαδή, δεν αισθάνονται ότι «ξεπουλάνε την πατρίδα», όπως μου είπαν πολλοί, δεδομένου ότι στο μυαλό τους η πατρίδα εξακολουθεί να είναι η εξιδανικευμένη πατρίδα της Ελλάδας.
Πρόκειται για μια σύγκρουση μεταξύ εθνοτικού και πολιτικού εθνικισμού: οι άνθρωποι ανησυχούν για τον πρώτο, αλλά αισθάνονται άνετα για τον δεύτερο.
Η πρόσβαση σε πληροφορίες σχετικά με αυτό το πρόγραμμα μπορεί να είναι δύσκολη. Πώς μαζέψατε στοιχεία για το Passport Island;
Είμαι ευγνώμων στους ανθρώπους που μοιράστηκαν μαζί μου τις ιστορίες τους. Αυτοί ήταν κυρίως οι επαγγελματίες που εργάστηκαν εντός του προγράμματος, οι «δημιουργοί» του, όπως τους αποκαλώ στο βιβλίο: δικηγόροι, λογιστές, μεσίτες κ.λπ.
Μίλησα επίσης με ορισμένους από τους πελάτες ή τους ανθρώπους που ενδιαφέρονται να αποκτήσουν το διαβατήριο – τους «λήπτες». Οι περισσότεροι από τους «δημιουργούς» μου ανοίχτηκαν και μερικές φορές μοιράστηκαν ευαίσθητες πληροφορίες. Με ενδιέφερε το ιστορικό τους: από πού κατάγονται, τι και πού σπούδασαν, πώς σκέφτονταν για το πρόγραμμα αλλά και για την πολιτική, την οικονομία, ακόμη και τη ζωή γενικότερα.
Αυτό κάνουν οι ανθρωπολόγοι: ενδιαφερόμαστε για τους ανθρώπους. Και οι άνθρωποι συνήθως το εκτιμούν αυτό.
Στο έργο σας χρησιμοποιείτε την έννοια της «ουτοπίας». Πώς την εννοείται και πώς αξιοποιείται στην ανάλυσή σας;
Για να είμαι ακριβής, λέω «EUtopia», η οποία είναι μια σύνθετη λέξη μεταξύ της ΕΕ και της ουτοπίας. Ήταν σαφές, από την έρευνα, ότι οι πελάτες του κυπριακού προγράμματος ήθελαν να αποκτήσουν πρόσβαση σε κινητικότητα εντός της ΕΕ και ενδεχομένως εντός της Σένγκεν και όχι για να συνδεθούν με την Κυπριακή Δημοκρατία καθαυτή.
Συχνά θεωρούμε δεδομένη αυτή την ευκολία στη κινητικότητα που παρέχεται στους Ευρωπαίους με διαβατήριο της ΕΕ – σε εμάς μοιάζει σαν κάτι φυσιολογικό, αλλά από την κινεζική ή τη ρωσική οπτική γωνία είναι πολύ διαφορετική: είναι σχεδόν ουτοπική. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο είναι πρόθυμοι να πληρώσουν αρκετά χρήματα για να αποκτήσουν διαβατήριο.
Πέρα από τα οικονομικά οφέλη, υπήρξαν καταγεγραμμένες κοινωνικές ή πολιτιστικές εντάσεις που προέκυψαν από την εισροή των συμμετεχόντων στο πρόγραμμα;
Πράγματι. Η κύρια ανησυχία πολλών Λεμεσιανών με τους οποίους μίλησα ήταν οικολογική και σχετιζόταν με την ποιότητα ζωής στο αστικό τους περιβάλλον. Θεωρούσαν ότι οι «πύργοι διαβατηρίων» που χτίστηκαν για την εξυπηρέτηση του προγράμματος προκαλούσαν μια σειρά από περιβαλλοντικά και αστικά προβλήματα, από αισθητικά έως πρακτικά.
Προσθέστε σε αυτό το γεγονός και τις αλυσιδωτές επιπτώσεις που οδήγησαν στην αύξηση των τιμών και των ενοικίων στη Λεμεσό, λόγω του προγράμματος και των υπηρεσιών offshoring που σχετίζονταν με αυτό.
Κατά την άποψή μου, όμως, δεν φταίει μόνο το πρόγραμμα για όλα αυτά, καθώς αποτελεί μόνο την κορυφή (ομολογουμένως, εντυπωσιακή κορυφή) του παγόβουνου των υπηρεσιών offshoring που παρέχονται στις παγκόσμιες ελίτ, οι οποίες προφανώς αφήνουν κοινωνικό και περιβαλλοντικό αποτύπωμα στο νησί και την κοινωνία του.
Αμφισβητούν τα προγράμματα ιθαγένειας τον κόσμο των εθνών-κρατών ή τον ενισχύουν στην πραγματικότητα ως εξαίρεση για τους λίγους προνομιούχους;
Ορισμένοι μελετητές που ασχολούνται με αυτό το φαινόμενο θα υποστήριζαν το πρώτο. Σύμφωνα με αυτούς, ο κόσμος είναι αυθαίρετα διαιρεμένος και κατακερματισμένος ανάλογα με την εθνικότητα.
Εγώ είμαι της αντίθετης άποψης, και το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου μου είναι μια σαφής ανάλυση της θέσης μου. Εν ολίγοις, το ρήγμα στην παγκόσμια κοινωνία δεν διαπερνιέται μόνο από τις εθνικότητες, αλλά και από τις κοινωνικές τάξεις.
Η διασταύρωση τάξης και έθνους γεννά αυτά τα προγράμματα ως ένα εξαιρετικό τέχνασμα που έχει επινοήσει ο επιχειρηματικός κόσμος για να εξυπηρετεί τους επιχειρηματίες.
Το να το επαινεί κανείς ως απελευθερωτικό μηχανισμό σημαίνει ότι αδικεί την πραγματική κοινωνική ανάλυση, καθώς εθελοτυφλεί απέναντι στις εσωτερικές ταξικές διαιρέσεις στις χώρες προέλευσης -είτε πρόκειται για τη Ρωσία είτε για την Κίνα είτε για άλλες- καθώς και απέναντι στη διαιώνιση ενός παγκόσμιου ταξικού συστήματος που επιδεινώνεται από αυτά τα προγράμματα.
Είμαι πρόθυμος να αλλάξω γνώμη σε αυτό το θέμα, αλλά προς το παρόν δεν έχω διαβάσει μια επιστημονικά πειστική υποστήριξη για τα προγράμματα. Το βιβλίο μου, η μόνη σε βάθος ανάλυση αυτών των προγραμμάτων, είναι μάρτυρας αυτού του φαινομένου.
Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι το πρόγραμμα, παρά τις αδυναμίες του, ήταν αναγκαίο για τη διάσωση της κυπριακής οικονομίας μετά την κρίση του 2013. Με βάση τα ευρήματά σας, ποια είναι η άποψή σας;
Πρέπει να ορίσουμε την έννοια «αναγκαίο». Δημιουργήσαμε μια μη βιώσιμη οικονομία που βασίζεται στην εκμετάλλευση του περιβάλλοντος (όχι μόνο μέσω της υπερδόμησης για την προώθηση της επιχειρηματικότητας των ακινήτων και του τουρισμού), και στο να καταστήσουμε το νησί έναν υπερτραπεζικό κόμβο για χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες που παρουσιάζει τις τράπεζες ως πολύ μεγάλες για να χρεοκοπήσουν.
Αν αυτά είναι τα θεμέλια της οικονομίας, τότε ναι, το πρόγραμμα καθίσταται «αναγκαίο», για να στερεωθεί με ομαλές ταμειακές ροές, ένα στημένο σύστημα που κατέρρευσε το 2013. Ένα ολόκληρο κεφάλαιο του βιβλίου μου παρέχει μια έρευνα για την ανάπτυξη της εξωστρέφειας της κυπριακής οικονομίας από τη δεκαετία του 1990.
Εξ όσων γνωρίζω, δεν υπάρχει άλλο βιβλίο που να εξετάζει αυτή την πρόσφατη οικονομική ιστορία της Κύπρου, διερευνώντας τη συνιστώσα του offshoring. Αυτό είναι ένα από τα κύρια σημεία εστίασης του βιβλίου.
Πώς βλέπετε το μέλλον αυτών των προγραμμάτων σε παγκόσμιο επίπεδο;
Νομίζω ότι πιθανότατα θα ανθίσουν και θα εξαπλωθούν. Ζούμε σε μια εποχή όπου ο καπιταλισμός επεκτείνεται και βαθαίνει.
Η αγορά εισχωρεί ολοένα και περισσότερο σε πτυχές της ανθρώπινης ζωής που ήμασταν σίγουροι ότι δεν θα έφτανε ποτέ: από τον ελεύθερο χρόνο και την προσωπική σκέψη μέχρι τις ειδήσεις, την ψυχαγωγία και τις υπηρεσίες υγείας. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, τις εταιρείες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που κεφαλαιοποιούν τις σκέψεις και την αναβλητικότητά μας.
Γιατί να μην εμπορευματοποιήσουμε την ιδιότητα του πολίτη, αφού τα πάντα είναι προς πώληση;
