Οι φώκιες επέστρεψαν για να μείνουν στις κυπριακές θάλασσες (εικόνες)
Η μεσογειακή φώκια Monachus monachus είναι ένα είδος που κινδυνεύει με εξαφάνιση. Στην Κύπρο, οι αριθμοί αυξάνονται χρόνο με το χρόνο και σε αυτό συμβάλουν σε μεγάλο βαθμό τα μέτρα που λαμβάνουν οι αρμόδιες αρχές στα θαλάσσια σπήλαια όπου εντοπίζονται φώκιες προς διασφάλιση της προστασίας από διάφορες θαλάσσιες ανθρωπογενείς δραστηριότητες. Διαπιστώνεται αύξηση στον πληθυσμό της μεσογειακής φώκιας στην Κύπρο από γύρω στα 7-10 άτομα το 2010 στα 20-22 άτομα το 2023.
Στην Κύπρο οι περισσότεροι βιότοποι της φώκιας βρίσκονται κυρίως σε προστατευόμενες θαλάσσιες περιοχές Natura 2000, σε προτεινόμενες περιοχές Natura 2000, καθώς επίσης και στις Βρετανικές Βάσεις στη Λεμεσό. Προς το σκοπό αυτό, μέσω υπουργικών διαταγμάτων θεσπίζονται θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές. Μάλιστα, για πρώτη φορά στην Κύπρο το 2023 η παραλία που βρίσκεται το ξενοδοχείο «Άνασσα» χρησιμοποιήθηκε από φώκιες τόσο για ξεκούραση όσο και για γαλουχία του νεογέννητου.
Πολλά ενδιαφέροντα για την μεσογειακή φώκια στην Κύπρο παρουσιάστηκαν σε ημερίδα που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα στην Πέγεια, με τίτλο «Μεσογειακή Φώκια – Ένα εμβληματικό είδος της Μεσογείου – Παρελθόν, Παρόν και Μέλλον», με πρωτοβουλία του Δήμου Πέγειας και συνδιοργανωτή το Υπουργείο Γεωργίας, Αγροτικής Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος. Το Πρόγραμμα Παρακολούθησης της Μεσογειακής Φώκιας στην Κύπρο που υλοποιεί το Τμήμα Αλιείας και Θαλασσίων Ερευνών (ΤΑΘΕ ), στο πλαίσιο της προστασίας του είδους, παρουσίασαν ο λειτουργός του Υπουργείου Γεωργίας, Αγροτικής Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος Χάρης Νικολάου και οι λειτουργοί του Τμήματος Αλιείας και Θαλασσίων Ερευνών Μελίνα Μάρκου και Γιάννης Ιωάννου.
Στις παράκτιες σπηλιές του Κάβο Γκρέκο σπάνια παρατηρούνται φώκιες λόγω της έντονης όχλησης σε ολόχρονη βάση και προς το σκοπό αυτό αναμένεται να ληφθούν περαιτέρω μέτρα. Στις θαλασσινές σπηλιές της Αγίας Νάπας, τα σπήλαια χρησιμοποιούνται τόσο για ξεκούραση του είδους, αλλά και για την αναπαραγωγική δραστηριότητα του. Μάλισταέχει καταγραφεί να χρησιμοποιούν τις συγκεκριμένες σπηλιές μέχρι και 6 φώκιες ταυτόχρονα σε ένα σπήλαιο.
Στην περιοχή από το Governor’s Beach μέχρι και το εργοστάσιο ανακύκλωσης στα δυτικά, υπάρχει μία σπηλιά ξεκούρασης μέσα στην οποία έχουν καταγραφεί φώκιες να ξεκουράζονται καθώς και 2 μικρές παραλίες στην περιοχή.
Καταφύγιο στον Αγ. Γεώργιο Αλαμάνο
Το πιο σημαντικό καταφύγιο της περιοχής αποτελεί σπηλιά βάθους 55 μέτρων στον Άγιο Γεώργιο Αλαμάνου η οποία στο παρελθόν ήταν ιδανική για το είδος τόσο ως καταφύγιο ξεκούρασης, όσο και για αναπαραγωγή με αρκετές καταγραφές. Το πίσω μέρος της σπηλιάς είχε καταρρεύσει μετά από επέμβαση με μηχανικά μέσα στα πλαίσια ανασκαφών για την ανεύρεση αγνοουμένων μετά από πληροφορίες που δόθηκαν στη Διερευνητική Επιτροπή για τους Αγνοούμενους. Κατά τις εκταφές εντοπίστηκαν πράγματι τα οστά τριών Τ/κ τα οποία αφού ταυτοποιήθηκαν επιστράφηκαν στις οικογένειες τους. Η σπηλιά αποκαταστάθηκε, αφού προηγουμένως απομακρύνθηκαν εκατοντάδες κυβικά μέτρα χώματος και σήμερα αποτελεί ιδανικό καταφύγιο για φώκιες, κάποιες μάλιστα μετακινούνται από άλλες περιοχές, καλύπτοντας μια απόσταση πέραν των 150 χιλιομέτρων.
Στις σπηλιές στην Πέγεια
Στις θαλασσινές σπηλιές Πέγειας καταγράφονται φώκιες που χρησιμοποιούν την περιοχή για ξεκούραση, κάποιες εκ των οποίων βρίσκονται εκεί σε μόνιμη βάση. Τον Φεβρουάριο του 2022 έχει καταγραφεί από τις κάμερες σε μια από τις σπηλιές, η αποβολή νεογέννητου από ένα νεαρό θηλυκό, γεγονός που συμβαίνει κυρίως σε νεαρά θηλυκά. Σημειώνεται ότι έχει εγκατασταθεί σύστημα κάμερας με ζωντανή παρακολούθηση. Αποτέλεσμα η ομάδα προστασίας μπορεί ανά πάσα στιγμή να χειριστεί εξ αποστάσεως την εν λόγω κάμερα, μέσω ειδικής εφαρμογής στο κινητό τηλέφωνο ή στον υπολογιστή και να δει σε ζωντανό χρόνο, αλλά και σε προηγούμενες ημέρες τι συμβαίνει στην είσοδο της σπηλιάς (καταγραφή παρουσίας ζώων, εξακρίβωση της ταυτότητάς τους, καταγραφή πιέσεων και απειλών) αφού τα αρχεία αποθηκεύονται σε λογισμικό.
Στη σπηλιά στο Χάλαβρο στον Ακάμα έχει ανανεωθεί το σύστημα 24ωρου παρακολούθησης αφού πλέον χρησιμοποιείται σύνδεση στο διαδίκτυο (WIFI) από το ξενοδοχείο «Άνασσα», το οποίο βρίσκεται πλησίον της σπηλιάς. Με την κάμερα έχουν καταγραφεί πλάνα τόσο πριν, όσο και μετά την γέννηση, βοηθώντας να κατανοήσει η ομάδα πολλά στοιχεία της συμπεριφοράς τους είδους. Αξίζει να σημειωθεί ότι για πρώτη φορά στην Κύπρο χρησιμοποιήθηκε η γειτνιάζουσα παραλία τόσο για ξεκούραση του θηλυκού ατόμου όσο και για γαλουχία του νεογέννητου. Σε συνεργασία με το προσωπικό του ξενοδοχείου τοποθετήθηκε κορδέλα ελέγχου πρόσβασης του κοινού και ενημερωτικής πινακίδας αφού το γεγονός είχε αποτελέσει αντικείμενο προσέλκυσης του κοινού για φωτογράφιση.
Πλέον το σύστημα παρακολούθησης στην συγκεκριμένη σπηλιά συνεχίζει να λειτουργεί αποτρεπτικά για διάφορους επισκέπτες, που στο παρελθόν επισκέπτονται την σπηλιά για φωτογράφιση.
Από πού πήρε το όνομα της, πως τρέφονται και πως περνάει το χρόνο της
H φώκια Μοναχός… Monachus πιθανόν να πήρε το όνομά της λόγω τις δίπλες του δέρματος κάτω από το κεφάλι της που μοιάζουν με «κουκούλα» όπως τους καθολικούς μοναχούς και όχι σύμφωνα με παλαιότερες αντιλήψεις λόγω του μοναχικού χαρακτήρα του είδους πράγμα το οποίο δεν ισχύει.
Η μεσογειακή φώκια μοναχός είναι σήμερα το πιο σπάνιο από τα 33 είδη φώκιας (Πτερυγιόποδα) που υπάρχουν στον κόσμο και το μοναδικό που ανήκει στο γένος Monachus. Αποτελεί το υπ’ αριθμόν ένα απειλούμενο θαλάσσιο θηλαστικό της Ευρώπης και συγκαταλέγεται στα πλέον απειλούμενα είδη του πλανήτη. Από τα 700 περίπου άτομα που έχουν απομείνει παγκοσμίως τα μισά ζουν και αναπαράγονται στην Ελλάδα, 100 στα νότια παράλια της Τουρκίας, ενώ στην Κύπρο παρατηρούνται σήμερα 20-22 άτομα.
Οι μεσογειακές φώκιες έχουν την ικανότητα να καλύπτουν σημαντικές αποστάσεις μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα, ενώ μπορούν να καταδυθούν σε βάθος 200 μέτρων από ηλικία λίγo μόλις μηνών, ενώ μπορεί να κρατά την αναπνοή της από 5 -10 λεπτά.
Επιλέγουν θαλάσσιες σπηλιές που καταλήγουν σε παραλία, τις οποίες χρησιμοποιούν για ξεκούραση, αναπαραγωγή και γαλούχηση των μικρών.
Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, οι μεσογειακές φώκιες παραμένουν μέσα στις σπηλιές κυρίως τη νύχτα, ενώ το χειμώνα ο χρόνος παραμονής τους στις σπηλιές αυξάνεται.Κατά τους πρώτους μήνες της ζωής τους, τα μικρά φωκάκια περνούν σχεδόν όλη την ημέρα στην παραλία ή στο νερό μέσα στη σπηλιά. Πρόσφατα επιστημονικά δεδομένα έδειξαν πως μεγάλο ποσοστό της τροφής της αποτελούν τα χταπόδια και άλλα μαλάκια.
Τα αρσενικά άτομα αποκτούν αναπαραγωγική ικανότητα στην ηλικία των 5-6 ετών περίπου, ενώ τα θηλυκά από την ηλικία των 3 – 4 ετών. Ζευγαρώνει μέσα στο νερό και η περίοδος κύησης διαρκεί περίπου 10 μήνες. Το θηλυκό γεννά ένα μικρό κάθε χρόνο, πάντα στην ξηρά, μέσα σε σκοτεινές, καλά προφυλαγμένες θαλασσινές σπηλιές.
Η περίοδος των γεννήσεων στην Κύπρο εκτείνεται από τον Σεπτέμβριο μέχρι και τον Δεκέμβριο. Η γαλουχία διαρκεί 3 – 4 μήνες. Κατά τη διάρκεια της γαλουχίας, και σε αντίθεση με πολλά άλλα είδη φώκιας, η μητέρα αφήνει το μικρό της μόνο του για κάποιες ώρες κατά τη διάρκεια της ημέρας, προς αναζήτηση τροφής. Τα μικρά μόλις γεννηθούν φέρουν χοντρό τρίχωμα το οποίο αλλάζουν μετά τον πρώτο μήνα ζωής τους.
Προστασία από το 1971
Παρά το γεγονός ότι στην Κύπρο ζει και αναπαράγεται ένας μικρός αριθμός (20-22 άτομα) από τον συνολικό παγκόσμιο πληθυσμό της μεσογειακής φώκιας, επιβάλλεται να λαμβάνονται μέτρα για τη διατήρηση του πληθυσμού αυτού αλλά και την περαιτέρω αύξησή του στον κυπριακό χώρο. Στα πλαίσιο αυτό, αλλά και με βάση τις εθνικές νομοθεσίες και ευρωπαϊκές οδηγίες, έχουν εκδοθεί διατάγματα από τον Υπουργό Γεωργίας Αγροτικής Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος που αφορούν σημαντικά ενδιαιτήματα για το είδος και αφορούν θαλασσινές σπηλιές. Τα διατάγματα απαγορεύουν την αλιεία και την διέλευση μηχανοκίνητων σκαφών και άλλων πλωτών μέσων αφού οι σπηλιές αποτελούν χώρους αναπαραγωγής και ξεκούρασης της μεσογειακής φώκιας.
Η μεσογειακή φώκια στην Κύπρο προστατεύεται, από το 1971 από τον περί Αλιείας νόμο και κανονισμούς 1990. Επιπρόσθετα, η φώκια Monachus monachus περιλαμβάνεται στο Παράρτημα II του Πρωτόκολλου, το οποίο αφορά Ειδικά Προστατευόμενες Περιοχές και τη Βιολογική Ποικιλομορφία της Μεσογείου της Σύμβασης της Βαρκελώνης. Επίσης περιλαμβάνεται στο Παράρτημα ΙΙ της Ευρωπαϊκής οδηγίας των οικοτόπων 92/43/ΕΟΚ όπου για την διατήρηση της απαιτείται ο χαρακτηρισμός Ειδικών Ζωνών Διατήρησης.Η εν λόγω οδηγία έχει μεταφερθεί στην Εθνική νομοθεσία για την προστασία της Φύσης και της Άγριας Ζωής.
Αρμονική συμβίωση φώκιας και ανθρώπου
Σημαντικό εύρημα αποτέλεσε η εξακρίβωση αναπαραγωγικής δραστηριότητας της μεσογειακής φώκιας στο νησί, με την πρώτη ανακάλυψη νεογνού φώκιας σε μια από τις θαλάσσιες σπηλιές του νησιού τον Νοέμβριο του 2011, ανέφερε η Υπουργός Γεωργίας, Αγροτικής Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος Μαρία Παναγιώτου, στην ημερίδα που πραγματοποιήθηκε στο ξενοδοχείο Cap St Georges στην Πέγεια το Σάββατο 24/2/2024. Ακολούθησαν, είπε, στη συνέχεια, γεννήσεις σχεδόν σε ετήσια βάση μέχρι και το 2023. Σύμφωνα με την Υπουργό, με αυτά τα στοιχεία επιβεβαιώνεται η αναπαραγωγική δραστηριότητα της μεσογειακής φώκιας στην Κύπρο, καθώς και η χρήση των θαλάσσιων σπηλαίων του νησιού, όχι μόνο για σκοπούς ανάπαυσης, αλλά πλέον και για αναπαραγωγή. Ως εκ τούτου, σημείωσε, η προστασία των ενδιαιτημάτων της κρίνεται εξαιρετικά σημαντική για την επιβίωση του είδους. Περαιτέρω η Υπουργός έκανε λόγω για αρμονική συμβίωση άνθρωπου και περιβάλλοντος νοουμένου ότι δεν παραβιάζονται οι νόμοι.
Ομιλητής στην ημερίδα ήταν ο δρ Παναγιώτης Δενδρινός, Διδάκτορας Θαλάσσιας Βιολογίας του Πανεπιστημίου της Αθήνας που ενδιέτριψε στη μελέτη της οικολογίας της μεσογειακής φώκιας, πρόεδρος της Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης MOm, με έδρα την Ελλάδα, που μελετά και προστατεύει τη μεσογειακή φώκια. Ο δρ Δενδρινός, παρουσίασε τις τελευταίες επιστημονικές εξελίξεις και τα μέχρι στιγμής δεδομένα που έχουν συλλεγεί σε σχέση με το πρόγραμμα προστασίας του θαλάσσιου θηλαστικού. Ανέφερε πως τα μέχρι τώρα δεδομένα δείχνουν πλέον ξεκάθαρα ότι η ανάκαμψη της μεσογειακής φώκιας στην Κύπρο είναι γεγονός. Η όλη προσπάθεια, σημείωσε, φαίνεται πλέον να αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα για το πως όταν υπάρχει ουσιαστική συνεργασία των αρμόδιων αρχών, της τοπικής κοινωνίας, των τοπικών επιχειρηματιών και των ειδικών επιστημόνωνμπορεί ένα σπάνιο θαλάσσιο θηλαστικό να συνυπάρξει αρμονικά με τον άνθρωπο και την σωστά σχεδιασμένη και σεβόμενη συγκεκριμένους όρους τοπική ανάπτυξη.
Ο δήμαρχος Πέγειας Μαρίνος Λάμπρου αναφέρθηκε από την πλευρά του στον στόχο της προστασίας και της σωστής διατήρησης της βιοποικιλότητας στην περιοχή των θαλασσινών σπηλιών «με γνώμονα την όσο το δυνατόν αρμονικότερη συμβίωση της φώκιας και ανθρώπου». Είπε ακόμη ότι τα μέτρα που έχουν εξαγγελθεί από τα Υπουργεία Εσωτερικών και Γεωργίας, για το 2020 για διατήρηση της περιοχής δυστυχώς δεν έχουν υλοποιηθεί.
Παγίδευση και υπεραλίευση οι σημαντικότερες απειλές
Για να διασφαλιστεί η επιβίωση της μεσογειακής φώκιας στην Κύπρο διερευνώνται και αξιολογούνται οι απειλές που αντιμετωπίζει. Στις σημαντικότερες απειλές συγκαταλέγονται τυχαία παγίδευση σε αλιευτικό εξοπλισμό, αφού παγιδεύονται κυρίως σε στατικά δίκτυα που χρησιμοποιούνται ευρέως από την παράκτια αλιεία ιδιαίτερα τα νεαρά ζώα που είναι και πιο άπειρα. Άλλη απειλή είναι η υπεραλίευση. Η υπερεκμετάλλευση οδηγεί στη μείωση της διαθέσιμης τροφής και μπορεί να επηρεάσει άμεσα τη βιωσιμότητα του είδους. Η αυξανόμενη ανθρώπινη δραστηριότητα στις παράκτιες περιοχές οδηγεί στην αλλοίωση των παράκτιων οικοσυστημάτων και κατά συνέπεια των διαθέσιμων ενδιαιτημάτων του είδους. Η διατάραξη των χώρων αναπαραγωγής (θαλάσσια σπήλαια), αφού κάποια βρίσκονται κοντά σε τουριστικά θέρετρα ή αλιευτικούς και καταδυτικούς προορισμούς. Επίσης, η θαλάσσια ρύπανση αποτελεί σοβαρή απειλή για την επιβίωση της μεσογειακής φώκιας.
Επιδείξεις με το γοργονούι…
Μια τραγική ιστορία φαίνεται να κρύβεται πίσω από την εξαφάνιση του είδους στην Κύπρο με την τελευταία καταγεγραμμένη παρουσία να καταγράφεται από το 1940 μέχρι την δεκαετία του 1960. Υπάρχουν ιστορίες με περιστατικά απομάκρυνσης των νεογνών από τις σπηλιές και έκθεσή τους στο κοινό. Συγκεκριμένα, οικογενειάρχες που ανακάλυψαν τη γέννηση φώκιας σε σπήλαια, κάθε χρόνο εντός ενός μηνός από τη γέννηση της νεαρής φώκιας, έμπαιναν στη σπηλιά αιχμαλώτιζαν το νεογνό και διακήρυτταν σε διάφορα χωριά που περιφέρονταν την εμφάνιση μιας μικρής γοργόνας. Οι μικρές φώκιες αιχμαλωτίζονταν για σκοπούς ψυχαγωγικού θεάματος και αφού πέθαιναν από τις κακές συνθήκες κράτησης σε μερικές εβδομάδες, την επόμενη χρονιά, τα ίδια πρόσωπα επανέρχονταν στη σπηλιά και αιχμαλώτιζαν ξανά το νεογνό ανανεώνοντας το ζώο που εκτίθετο προς θέαμα. Πρόκειτο για προσοδοφόρα πηγή για την εποχή αφού όσοι ήθελαν να δουν από κοντά το… γοργονούι έπρεπε να πληρώνουν με ένα σελίνι. Το παράξενο πλάσμα της θάλασσας κρυμμένο κάτω από ένα ρούχο και μέσα σε δοχείο με νερό αποτελούσε πόλο έλξης ακόμα και από περιέργεια. Μαρτυρίες ανθρώπων καταγράφουν το γεγονός αυτό σε Πέγεια και Νέο Χωριό στην επαρχία Πάφου, αλλά και στον Απόστολο Βαρνάβα Αμμοχώστου, καθώς και στη Γιαλούσα στην Καρπασία.
