Οι νερόμυλοι της Κύπρου, ιστορική παρακαταθήκη για το νησί μας
Τρείς λάτρεις της φύσης, της πολιτιστικής κληρονομιάς και της φωτογραφίας συνένωσαν δυνάμεις λειτουργώντας άλλοτε μαζί κι άλλοτε κατά μόνας, και πραγματοποίησαν ένα τεράστιο εγχείρημα. Να οργώσουν «παθκιάν – παθκιάν», όπως έλεγαν παλαιότερα οι Κύπριοι, όλο το νησί και να καταγράψουν τους νερόμυλους που λειτουργούσαν παλαιότερα στο νησί μας. Σύμμαχοί τους, οι ιστορικές πηγές, κάτοικοι σε κάθε περιοχή και κάθε λογής γνώστες.
Δάλι
Οι ερευνητές, Γιάννης Κυπρή, Κώστας Οικονομίδης και Χρήστος Δημητρακόπουλος, πραγματοποίησαν μια συλλογική έρευνα, η οποία αθροιστικά κράτησε 30 χρόνια και εξέδωσαν ένα βιβλίο θησαυρό για τον πολιτισμό και την παράδοση του τόπου μας. Στην έκδοση « Οι νερόμυλοι της Κύπρου» κατέγραψαν συνολικά 650 νερόμυλους που κατά καιρούς λειτουργούσαν στις ελεύθερες αλλά και τις υπό κατοχή περιοχές. 
Ακρούντα
Αν διατρέξει κανείς τις σχεδόν 700 σελίδες του βιβλίου στα 9+2 κεφάλαια του βιβλίου, θ’ αντιληφθεί πως μπροστά του ξεδιπλώνεται μια σχεδόν άγνωστη πτυχή της καθημερινής ζωής των προγόνων μας, οι οποίοι κάτω από δύσκολες συνθήκες πάλευαν με τα στοιχεία της φύσης για να αξιοποιήσουν στον μέγιστο δυνατό βαθμό τη δύναμη του νερού. Άλλοτε την ορμή του κι άλλοτε τα λιγοστά του αποθέματα του για να αλέσουν το αλεύρι για το ζύμωμα του ψωμιού των οικογενειών τους. 
Άγιος Θεόδωρος
Οι «Νερόμυλοι της Κύπρου» από τις εκδόσεις Εν Τύποις, δεν είναι τίποτε άλλο πέρα από ένα σπουδαίο ερευνητικό πόνημα με πλούτο πληροφοριών και εμφανή την ελπίδα των δημιουργών του ότι το αναγνωστικό κοινό θαευαισθητοποιηθεί σε ότι αφορά την προστασία και την ανάδειξη των μνημείων αυτών, που αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της μακραίωνης πολιτιστικής μας κληρονομιάς. 
Ακαπνού
Νερό – το πολύτιμο αγαθό για την οικονομία της Κύπρου
Ανέκαθεν, το νερό αποτελούσε ένα ιδιαίτερα πολύτιμο αγαθό τόσο για την οικονομία όσο και για τη ζωή των Κυπρίων, όπως βέβαια και σε ολόκληρη τη γη. Από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα χρησιμοποιούνται διάφορες μέθοδοι για την μεταφορά του νερού από πηγάδια, λίμνες και ποταμούς για άρδευση και ύδρευση. Μεταγενέστερα, η ροή του νερού από τους χειμάρρους και τα κεφαλόβρυσα αξιοποιήθηκε για την κατασκευή νερόμυλων για το άλεσμα του σιταριού προκειμένου οι κάτοικοι των χωριών να μπορούν να παράγουν το αλεύρι για το ζύμωμα του ψωμιού. 
Υδραγωγείο Δρομολαξιας
Έτσι οι νερόμυλοι για αρκετούς αιώνες αποτελούσαν αναπόσπαστο κομμάτι της κυπριακής υπαίθρου. Βέβαια η εξέλιξη της τεχνολογίας, σιγά σιγά τους αντικατέστησε με τους ατμοκίνητους για να φτάσουμε στο σήμερα και στους ηλεκτροκίνητους μύλους. Σε πολλά μέρη της Κύπρου οι επισκέπτες θα συναντήσουν αρκετά τέτοια απομεινάρια κατασκευασμάτων κυρίως όπου συναντώνται κεφαλόβρυσα. Κάποιοι απ’ αυτούς είτε με ιδιωτική πρωτοβουλία είτε μέσω του Τμήματος Αρχαιοτήτων αναπαλαιώθηκαν ή συντηρούνται για να μην αφανιστούν. Η σημασία τους για την ιστορία της Κύπρου είναι τεράστια, όσο και η οικονομική, κοινωνική, πολιτισμική, λαογραφική και αρχιτεκτονική πτυχή τους. 
Άγιος Σωζώμενος
Μέσα από την έρευνα των τριών, γεννώνται διάφορα ερωτήματα… Πότε κτίστηκαν; Πότε και γιατί εγκαταλείφθηκαν; Ποίοι ήταν οι ιδιοκτήτες τους; Ποια ήταν η ιστορία τους και η σημασία τους για την καθημερινή ζωή στα χωριά;
Πλήρης καταγραφή για 650 νερόμυλους
Οι Κυπρής, Οικονομίδης και Δημητρακόπουλος, κατάφεραν μέσα από την πολύχρονη έρευνά τους να καταγράψουν 650 νερόμυλους στην ελεύθερη και την κατεχόμενη Κύπρο, με επαρκείς μαρτυρίες, πληροφορίες και χάρτες. Στην έρευνα δεν περιλαμβάνονται οι νερόμυλοι για τους οποίους δεν εντοπίστηκαν επαρκή στοιχεία και μαρτυρίες. Ωστόσο για τους 227 νερόμυλους από τους 650 που καταγράφηκαν δεν διασώζονται ίχνη ή δεν έγινε κατορθωτό να εντοπιστούν λόγω μη προσβασιμότητας από τους ερευνητές ή δεν υπήρχαν στοιχεία για το ακριβές σημείο τους. 
Λεμεσός
Στο βιβλίο περιλαμβάνεται πίνακας όπου απαριθμεί όλους τους νερόμυλους, μαζί με τις συντεταγμένες τους εκεί όπου έγινε κατορθωτό να εντοπιστούν από τους ερευνητές. Όμως όπως εξηγούν, δεν λειτουργούσαν όλοι την ίδια εποχή. Ορισμένοι καταστράφηκαν και χτίστηκαν ξανά είτε στο ίδιο μέρος, είτε αλλού. Άλλοι νερόμυλοι εγκαταλείφθηκαν για διάφορους λόγους και κάποιοι κτίστηκαν στο τέλος της Τουρκοκρατίας και τις αρχές της αγγλοκρατίας με σύντομη περίοδο λειτουργίας. Αρκετές πληροφορίες γι’ αυτούς χάθηκαν στο χρόνο μαζί με τους ίδιους τους νερόμυλους. 
Κερύνεια
Οι ερευνητές σημειώνουν πως από τις απογραφές εντόπισαν περί τους 1572 νερόμυλους σε λειτουργία το 1832-33, 388 από τους οποίους δεν βρίσκονταν σε λειτουργία. Περί το 1920 αρχίζει η καθοδική πορεία με τα στοιχεία να λένε ότι σε λειτουργία βρίσκονταν μόλις 298 νερόμυλοι.
Περεταίρω για κάθε επαρχία κάθε χωριό όπου εντοπίζονται νερόμυλοι υπάρχει στο βιβλίο μια σύντομη καταγραφή για την ιστορία, τη γεωλογία και άλλες πληροφορίες που αφορούν τους ίδιους τους νερόμυλους. Για κάθε νερόμυλο που περιλαμβάνεται στο βιβλίο, αναφέρεται η ονομασία του εκεί και όπου υπάρχουν πληροφορίες από ιστορικές ή άλλες πηγές. Για κάποιους από τους νερόμυλους, οι ερευνητές εντόπισαν αρκετές πληροφορίες τις οποίες κωδικοποίησαν για τους σκοπούς της έκδοσης, ενώ για κάποιους άλλους οι διαθέσιμες πληροφορίες ήταν ελάχιστες έως ανύπαρκτες Εκεί και όπου εντοπίζονται ερείπια τα κείμενα συνοδεύονται με φωτογραφίες, ενώ στους υπόλοιπους τοποθετείται τοπογραφικό σχέδιο ή οποιοδήποτε άλλο μαρτυρικό υλικό μου καταμαρτυρεί την ύπαρξη μύλου. 
Φοινί
Στα επόμενα κεφάλαια οι ερευνητές παραθέτουν ενδιαφέρουσα ιστορία από την ύπαρξη ζαχαρόμυλων και των ανεμόμυλων στο νησί μας με μια σύντομη αναδρομή της χρήσης τους στην Κύπρο και φωτογραφίες όπου εντοπίζονται ερείπια.
Στο 8ο κεφάλαιο παρατίθεται μια ανασκόπηση δημοσιευμάτων του κυπριακού Τύπου της περιόδου της αγγλοκρατίας, με αναφορές στους υδρόμυλους και τους νερόμυλους της Κύπρου. Εκεί παρατηρείται και η αρχή του τέλους της «αυτοκρατορίας των νερόμυλων».
Από το βιβλίο δεν θα μπορούσαν να λείπουν και τα… παραλειπόμενα από τις εξορμήσεις των ερευνητών και των συνεργατών τους, για τους οποίους σημειώνουν πως η βοήθεια τους ήταν καταλυτική στην ολοκλήρωση της έρευνας. 
Πάφος
Στο τέλος του βιβλίου ο αναγνώστης μπορεί να βρει ευρετήρια και χάρτη για την καλύτερη κατανόηση των ευρημάτων.
Το βιβλίο «Νερόμυλοι της Κύπρου» είναι αφιερωμένο στη μνήμη του Χρήστου Δημητρακόπουλου, ενός εκ των τριών ερευνητών, ο οποίος έφυγε πρόωρα από τη ζωή τον Δεκέμβριο του 2021 χωρίς να δει το έργο να ολοκληρώνεται. Πριν όμως από το φευγιό του φρόντισε να αφήσει πίσω ένα ιδιαίτερα σημαντικό έργο που εμπλουτίζει την έκδοση. 
Τύμπου
Οι ερευνητές σημειώνουν ότι όλοι οι νερόμυλοι στην Κύπρο – με εξαίρεση καμιά δεκαριά- είναι ελληνικού τύπου. Λειτουργούσαν με οριζόντια φτερωτή στην οποία έπεφτε το νερό από το λάκκο στο σιφούνι με δύναμη θέτοντάς την σε κίνηση. Αυτή με τη σειρά της ήταν συνδεδεμένη με άξονα με την άνω μυλόπετρα, την οποία έθετε σε κίνηση για να αρχίσει το άλεσμα του σιταριού. 
Δίκωμο
Στην πλειοψηφία τους οι νερόμυλοι άλεθαν σιτάρι. Ή και κριθάρι. Ορισμένοι μύλοι διέθεταν και πουρκορομηχανή.
