Διαδρομές των Ρομά στην Κύπρο και στην Ευρώπη
«Η Κυπριακή Δημοκρατία και η κοινωνία των πολιτών οφείλει να λάβει ειδική μέριμνα για τους Ρομά/Κουρπέτες στη χώρα μας και οι Ρομά, από την άλλη, θα πρέπει να συνεχίσουν να αγωνίζονται για την κατοχύρωση των δικαιωμάτων τους στην ισότητα, στην υγεία, στην παιδεία, στην εργασία, στη στέγαση, στην ένταξη και στη θεσμική εκπροσώπησή τους σε όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης», τόνισε η δρ Χρύσω Πελεκανή πρόεδρος του Σωματείου Ρομά και Φίλων, ειδικός επιστήμονας στο Κέντρο Γλωσσών του Πανεπιστημίου Κύπρου. Μιλούσε την περασμένη Δευτέρα 8 Απριλίου 2024 σε μια σημαντική εκδήλωση που είχε τίτλο «Διαδρομές», με στόχο να δοθεί ορατότητα στην «αόρατη» κοινότητα των Ρομά και στις ιστορικές, κοινωνικές, πολιτικές, πολιτισμικές και εκπαιδευτικές διαδρομές τους στην Κύπρο, αλλά και στην Ελλάδα και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Την εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στο Δημοτικό Κέντρο Κοινωνικών Προγραμμάτων «Δημοτικές Πολυκατοικίες Πλουτής Σέρβας» στη Λεμεσό, οργάνωσαν το Σωματείο Ρομά και Φίλων και το 18ο δημοτικό σχολείο Αγίου Αντωνίου Λεμεσού, με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ρομά, που είναι η 8η Απριλίου κάθε έτους, σε ανάμνηση του πρώτου παγκόσμιου συνεδρίου τους, που έγινε στο Λονδίνο στις 8 Απριλίου 1971 και έθεσε τις βάσεις για τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους από τη διεθνή κοινότητα.
To σχολείο με παιδιά από 17 χώρες
Όπως υπογράμμισε η δρ Πελεκανή, «οι Τσιγγάνοι – Ρομά, όπως αυτοαποκαλούνται – είναι ένα έθνος 15 εκατομμυρίων ψυχών, χωρίς κρατική υπόσταση, με βαρύ φόρο αίματος στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και ρατσιστική αντιμετώπιση στα μέρη όπου ζουν». Πέρα από τις πολύ ενδιαφέρουσες ομιλίες και τοποθετήσεις κοινωνιολόγων, ακαδημαϊκών και εκπαιδευτικών, η εκδήλωση περιλάμβανε καλλιτεχνικό πρόγραμμα με αντιρατσιστικά μηνύματα, με τη συμμετοχή παιδιών του δημοτικού σχολείου Αγίου Αντωνίου Λεμεσού και με τη βοήθεια του γνωστού Κύπριου ράπερ Julio. Όπως ανέφερε χαρακτηριστικά η διευθύντρια του σχολείου δρ Γιάννα Ροδίκη, η ομάδα των 12 παιδιών που συμμετείχαν στο καλλιτεχνικό πρόγραμμα, αριθμεί 9 διαφορετικές χώρες καταγωγής(!), γεγονός που δηλώνει την πολυπολυτισμικότητα και τη συμπεριληπτικότητα του, αφού όπως είπε, τα πλείστα παιδιά του σχολείου έχουν μεταναστευτική βιογραφία και κατάγονται από 17 χώρες – και σε αυτά περιλαμβάνονται και παιδιά Ρομά. Όπως αναφέρθηκε, στο σχολείο φοιτούν φέτος μόνο 7 ελληνόφωνοι μαθητές/μαθήτριες. Στον χώρο της εκδήλωσης, που συντόνισαν η εκπαιδευτικός του σχολείου Μαρία Ιζαμπέλλα Αχιλλέως και ο δημοσιογράφος στην Αθήνα Χρήστος Ραφίκ Αμπντίν, πραγματοποιήθηκε φωτογραφική έκθεση, με στιγμιότυπα που ο φωτογράφος Γιώργος Λαζαρίδης που επίσης γεννήθηκε και ζει στην Αθήνα, απαθανάτισε σε οικισμούς Ρομά στην Ελλάδα. Σύντομη προσφώνηση εκτός προγράμματος, έκανε ο γενικός διευθυντής του υφυπουργείου Κοινωνικής Πρόνοιας Γιάννης Νικολαϊδης που εξέφρασε την ευαρέσκεια του για το έργο που επιτελείται στο δημοτικό σχολείο Αγίου Αντωνίου και διαβεβαίωσε για το ενδιαφέρον του υφυπουργείου, για τη διασφάλιση των δικαιωμάτων των Ρομά.
Οι Κουρπέτες και το Ευρωπαϊκό δίκαιο
Όπως ανέφερε η δρ Χρύσω Πελεκανή, στην Κυπριακή Δημοκρατία ζουν περίπου 1250 Ρομά, σύμφωνα με το Συμβούλιο της Ευρώπης. Πρόσθεσε ότι «οι Ρομά της Κύπρου, με βάση το Σύνταγμα, δεν αναγνωρίζονται ως ξεχωριστή εθνοτική, θρησκευτική ή μειονοτική ομάδα πληθυσμού, αλλά εντάσσονται στην τουρκοκυπριακή κοινότητα. Αρχικά – πρόσθεσε – ζούσαν ως νομάδες, τώρα οι περισσότεροι είναι εδραίοι. Ως προς το θέμα της ταυτότητας, οι Ρομά της Κύπρου αυτοπροσδιορίζονται – επίσημα – ως (Τουρκο)Κύπριοι, αλλά και – ανεπίσημα – ως Κουρπέτες (σ. σ. προέρχεται από αραβική λέξη που αποδίδει την έννοια του gharib, του «παράξενου» ή «ξένου»). Η γλώσσα ομιλίας τους είναι η Κυπριακή Τουρκική και η Κουρπέτικη. Η γλωσσική ποικιλία της Κουρπέτικης, συναντάται μόνο στο κλειστό οικογενειακό, συγγενικό ή και φιλικό τους περιβάλλον». Αναφερόμενη στo Σωματείο Ρομά και Φίλων, η δρ Πελεκανή είπε ότι «είναι το πρώτο σε εθνικό επίπεδο σωματείο Ρομά, που έχει στόχο να ευαισθητοποιήσει όλες τις κοινωνικές ομάδες γύρω από τα θέματα των Ρομά και να συμβάλει στη διαχείριση και στην επίλυση των κοινωνικών προβλημάτων τους, με γνώμονα τον σεβασμό της κοινωνικής και πολιτιστικής τους ταυτότητας».
Για τα κοινωνικά δικαιώματα των Ρομά στο Ευρωπαϊκό δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων, μίλησε στην εκδήλωση ο αναπληρωτής καθηγητής Διεθνούς Δικαίου και Δικαίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στο Τμήμα Νομικής του Πανεπιστημίου Κύπρου δρ Αριστοτέλης Κωνσταντινίδης. Είπε ότι «είναι μια μειονότητα που στα πλείστα κράτη της Ευρώπης έχει υποστεί σημαντικές διακρίσεις, με αποτέλεσμα να υπάρχει αυξημένη ανάγκη νομικής προστασίας τους». Τόνισε την ανάγκη να γίνει ιδιαίτερα σεβαστό το δικαίωμα τους στην εκπαίδευση, την υγεία και τη στέγαση και παρατήρησε ότι «υπάρχει χάσμα ανάμεσα στο τι απαιτούν οι σύγχρονοι ευρωπαϊκοί κανόνες και στο τι εφαρμόζεται στην πράξη, σε σχέση με αυτές τις προστατευτικές πρόνοιες, στην πραγματικότητα των τσιγγάνων στις χώρες της Ευρώπης όπου ζουν».
Περήφανοι για τα παιδιά του δημοτικού Αγ. Αντωνίου
«Η φοίτηση των παιδιών Ρομά στα δημόσια σχολεία, είναι για μας μέγας πλούτος και συμβολή στην αντίληψη του σύγχρονου κόσμου και της σύγχρονης κοινωνίας», είπε σε σύντομη ομιλία του στην εκδήλωση ο επιθεωρητής Δημοτικής Εκπαίδευσης δρ Κωνσταντίνος Κωνσταντίνου. Πρόσθεσε μεταξύ άλλων ότι το υπουργείο Παιδείας, «μέσα από τα δεδομένα και τις δυνατότητες των σχολικών μονάδων, προσπαθεί να προωθήσει την ένταξη, ενδυνάμωση και εναρμόνιση των παιδιών των Ρομά με την κοινωνία που μας περιβάλλει, προωθώντας όμως και τον οικείο τρόπο ζωής και τα χρώματα της δικής τους, πάρα πολύ ενδιαφέρουσας κουλτούρας. Σήμερα παγκόσμια ημέρα των Ρομά – συνέχισε – είμαστε πολύ περήφανοι για τα παιδιά μας που φοιτούν στο 18ο δημοτικό σχολείο Αγίου Αντωνίου, όπως και για τους εκπαιδευτικούς και τη διευθυντική ομάδα που αγωνίζονται καθημερινά και σε πολλά επίπεδα, μέσα και έξω από τις τάξεις. Το σχολείο αυτό έχει καταγράψει κατ’ αναλογία, ίσως τις μεγαλύτερες επιτυχίες σε ανθρωποκεντρικό και ανθρώπινο επίπεδο, από πολλά άλλα εκπαιδευτήρια του τόπου μας».
Γέφυρες μάθησης και ζητήματα ταυτοτήτων
Μιλώντας με θέμα «Γέφυρες μάθησης στο 18ο δημοτικό σχολείο Αγίου Αντωνίου Λεμεσού», η εκπαιδευτικός του σχολείου Χριστίνα Χριστοφίδου περίγραψε τις παιδαγωγικές διαδικασίες στο σχολείο, που έχουν στόχο, όπως είπε, την ενδυνάμωση της φωνής και των ταυτοτήτων όλων των μαθητών/τριών. Ανέφερε ότι τα παιδιά του σχολείου προέρχονται από την Κύπρο, Ελλάδα, Ρομά μαθητές/τριες, Βουλγαρία, Ρουμανία, Μολδαβία, Ρωσία, Ουκρανία, Γεωργία, Αίγυπτο, Συρία, Φιλιππίνες, Πακιστάν, Ιράν, Κίνα και Καμερούν. Πρόσθεσε ότι «τα περισσότερα παιδιά γεννήθηκαν στην Κύπρο, κάποια όμως μετανάστευσαν τα τελευταία χρόνια (ή πρόσφατα) εδώ. Το επίπεδο δεξιοτήτων τους ποικίλλει, αφού αρκετά παιδιά δεν συμμετείχαν σε προγράμματα προσχολικής εκπαίδευσης, κάποια δεν μιλούν και δεν καταλαβαίνουν καθόλου ελληνικά. Ποιοι είναι οι Ρομά μαθητές/τριες στο σχολείο μας; Πρόκειται για παιδιά που δηλώνουν ότι είναι Ρομά και είναι Ρομά, για παιδιά που δεν δηλώνουν ότι είναι Ρομά αλλά είναι Ρομά και για παιδιά που δεν δηλώνουν ότι είναι Ρομά και δεν θέλουν να αναφέρονται στην καταγωγή τους (π. χ. οι γονείς τους ζούσαν σαν Ρομά). Τα παιδιά Ρομά είναι πολυσύνθετη ομάδα, με ποικιλία μητρικών γλωσσών, τρόπων ζωής, κουλτούρας, γραμματισμών, έτσι που αναδύονται ποικίλα ζητήματα ταυτοτήτων». Αναφερόμενη στις «ευκαιρίες για γεφύρωμα» που προσφέρει το σχολείο, η κυρία Χριστοφίδου μίλησε για τις υπηρεσίες τουρκολόγου στο σχολείο (της δρος Χρύσως Πελεκανή) και Τουρκοκύπριου εκπαιδευτικού (του Deha Ozkemal).
Η διευθύντρια του σχολείου είχε αναφέρει προηγουμένως ότι «τα παιδιά Ρομά έχουν πάντα την ευκαιρία να διδαχτούν δωρεάν, σε απογευματινό χρόνο, στον χώρο του σχολείου, τη διάλεκτο τους, τα κουρμπετικά. Έχουν το δικαίωμα να αποχωρούν από την τάξη την ώρα της ιστορίας και των θρησκευτικών και να διδάσκονται μαζί με τα υπόλοιπα τουρκόφωνα παιδιά την τουρκική γλώσσα από Τουρκοκύπριο δάσκαλο που εργοδοτείται στο σχολείο εδώ και πολλά χρόνια». Η εκπαιδευτικός Χριστίνα Χριστοφίδου ανέφερε ότι «το σχολείο παρέχει επίσης υλικά για κάλυψη βασικών αναγκών των παιδιών (ένδυση, γραφική ύλη, σίτιση), έχει τάξεις με λίγους μαθητές, προσφέροντας έτσι τη δυνατότητα για περισσότερη επαφή και επικοινωνία με τα παιδιά, ενώ προσφέρει τις υπηρεσίες βοηθού εκπαιδευτικού, με έμφαση στις ατομικές ανάγκες των παιδιών. Προσφέρει επίσης μαθήματα ελληνικών ως δεύτερης γλώσσας – επιπλέον ώρες την εβδομάδα – και πρόγραμμα μουσικής πολυχρωμίας, με συμμετοχή παιδιών σε μαθήματα κλασικής μουσικής και παρουσιάσεις σε δρώμενα».
Στο περιθώριο της τοπικής κοινωνίας
«Πάνω απ’ όλα θα απευθυνθώ ταπεινά σε όλους τους συμμετέχοντες Ρομά, ιδιαίτερα στους συμπατριώτες μου Ρομά και θα τους ευχαριστήσω που μου παρείχαν τις τελευταίες δύο δεκαετίες πρόσβαση στις γειτονιές τους, στα δίκτυα και τις οικογένειές τους, μέσω επισκέψεων και συνεντεύξεων και που μου επέτρεψαν σήμερα να σταθώ μπροστά σας σήμερα για να συζητήσω γι’ αυτούς και εκ μέρους τους», είπε αρχίζοντας την παρουσίαση του στην εκδήλωση ο δρ Λοίζος Συμεού καθηγητής Κοινωνιολογίας της Εκπαίδευσης, αντιπρύτανης Ακαδημαϊκών Υποθέσεων στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου.
Μιλώντας με θέμα «Εκπαίδευση, ελληνοκυπριακό εκπαιδευτικό σύστημα και οι Ρομά της Κύπρου», ο δρ Συμεού ανέφερε μεταξύ άλλων ότι «από την αλλαγή του αιώνα και ιδιαίτερα από τον Απρίλη του 2003, όταν αμβλύνθηκαν οι ταξιδιωτικοί περιορισμοί πέρα από τη διαχωριστική γραμμή, πολλές ομάδες Ρομά από τον βορρά μετακινήθηκαν στον νότο και εγκαταστάθηκαν σε κοινωνικοοικονομικά υποβαθμισμένες αστικές περιοχές, κυρίως στη Λεμεσό και την Πάφο». Πρόσθεσε ότι «οι Ρομά αγνοούνται σε μεγάλο βαθμό, αποφεύγονται και παραμένουν στο περιθώριο της τοπικής κοινωνίας».
Ο δρ Συμεού είπε ότι «υπάρχουν πολύ λίγα στοχευμένα μέτρα κυβερνητικής πολιτικής ειδικά για τους Ρομά της Κύπρου, τα οποία αφορούν μόνο τη στέγαση και την εκπαίδευση. Το ποσοστό πρόωρης εγκατάλειψης του σχολείου μεταξύ των Ρομά στην Κύπρο, παραμένει υψηλό, ενώ η πανεπιστημιακή εκπαίδευση δεν έχει επιτευχθεί ακόμη από κανέναν Ρομά στην Κύπρο. Το υπουργείο Παιδείας τα τελευταία χρόνια έχει ξεκινήσει συγκεκριμένες δράσεις με στόχο την αντιμετώπιση των αναγκών των παιδιών Ρομά και την ενδυνάμωση της τοπικής κοινότητας των Ρομά. Η πιο σημαντική και επιτυχημένη πρωτοβουλία του υπουργείου, ήταν το έργο «Δράσεις Σχολικής και Κοινωνικής Ένταξης – ΔΡΑ.Σ.Ε» που ξεκίνησε το 2015 και στοχεύει στην άμβλυνση των αρνητικών επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης στην εκπαίδευση και στην πρόληψη του κοινωνικού αποκλεισμού ευάλωτων ομάδων μαθητών».
Η ένταξη των Τσιγγάνων στο «εθνικό αφήγημα»
Στην προσωπική του ιστορία και αυτήν της οικογένειας του αναφέρθηκε στην ομιλία του στην εκδήλωση ο Έλληνας Τσιγγάνος, όπως αυτοπροσδιορίζεται,ο Γιάννης Γεωργίου, που είναι κοινωνιολόγος, υποψήφιος διδάκτωρ της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, όπου εκπονεί τη διδακτορική του διατριβή με θέμα την αστικοποίηση των αστών Ρωμιών Τσιγγάνων της Μικράς Ασίας που κατέφυγαν ως πρόσφυγες το 1922 στην Ελλάδα. Ανέφερε στην παρέμβασή του με τίτλο «Κοιτώντας τους Τσιγγάνους μέσα από μια αυτοβιογραφία», ότι κατάγεται και ο ίδιος από μια τέτοια οικογένεια προσφύγων και ότι προσπαθεί για χρόνια τώρα, να ανατρέψει την εικόνα που διαμορφώθηκε ιστορικά και αναπαράγεται στον δημόσιο λόγο για τους Ρομά/Τσιγγάνους και τις στερεότυπες αντιλήψεις που τους καθιστούν…εξωτικούς ή περιθωριακούς.
«Η νέα γενιά των Τσιγγάνων στεκόμαστε κριτικά απέναντι στην «κατασκευασμένη» μας εικόνα και προτάσσουμε μία άλλη πραγματικότητα που στηρίζεται στις αφηγήσεις και τα βιώματα των δικών μας ανθρώπων», είπε. Τόνισε ότι «οι Έλληνες Τσιγγάνοι ήταν πάντα ενσωματωμένοι στην ελληνική κοινωνία και η ανάδειξη της ιστορίας τους θα εμπλουτίσει την ιστορική συνείδηση και των υπολοίπων Ελλήνων». Υπογραμμίζοντας ότι ο ίδιος «ανήκει στους επιστήμονες που προτάσσουν τις πραγματικές διαστάσεις των Ελλήνων Τσιγγάνων» ο κ. Γεωργίου είπε χαρακτηριστικά: «Είμαι…ένας μορφωμένος γύφτος, που προσπαθώ με τα κοινωνιολογικά θα έλεγα εργαλεία, να σταθώ κριτικά απέναντι στο τι είναι «τσιγγάνικο», στο τι προσφέρεται ως «τσιγγάνικο»…Εμείς στην Ελλάδα είμαστε Έλληνες Τσιγγάνοι. Πολλοί δεν καταλαβαίνουν την ανάγκη που έχουμε να ανήκουμε κάπου. Θέλω να ανήκω στο Ελληνικό κράτος, σε μια ευρύτερη κοινότητα κι έτσι διαμορφώθηκε σταδιακά η αυτοσυνειδησία μου κι έτσι βρίσκομαι σήμερα μπροστά σας. Ξέρω ως κοινωνιολόγος την ιστορική πραγματικότητα των τσιγγάνων και δεν με θίγει αν με πει κάποιος, γύφτο. Θέλω να εντάξω τους Τσιγγάνους στο εθνικό αφήγημα».
