Ο Κύπριος συνταγματάρχης Μενέλαος Παντελίδης και η κορωνίδα των μαχών της εθνικής φρουράς
*Γράφει ο Γιάννης Χούτας
Η συμβολή των Κυπρίων αδελφών στην Επανάσταση του 1821 δεν είναι τόσο γνωστή, αλλά υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική. Επίσης και η συνεισφορά των Κυπρίων σε όλους τους μετέπειτα αγώνες του έθνους μας δεν είναι αμελητέα. Στην ομάδα του Ρήγα Φεραίου που προετοίμαζε την Επανάσταση συμμετείχε και ο Ι. Καρατζάς από την Λευκωσία.
Επίσης Κύπριοι εθελοντές μαζί με τους Μικρασιάτες Έλληνες είχαν στελεχώσει την «Ιώνιο Φάλαγγα» και είχαμε την πρώτη ενεργό συμμετοχή σε οργανωμένη πολεμική δράση. Ένας από αυτούς, ο λοχαγός της Φάλαγγας Ιωάννης Κύπριος «υπερασπίστηκε με γενναιότητα το Μεσολόγγι», όπως αναφέρει ο Θοδωράκης Γρίβας και στις δύο πολιορκίες του, κατά τις οποίες μάλιστα είχε και τις δύο φορές τραυματιστεί.
Στην νεότερη εποχή ο Κύπριος Μενέλαος Παντελίδης (1895-1978) βρέθηκε μία ζωή σε όλες τις επάλξεις των αγώνων του έθνους μας. Αρχίζει η συμμετοχή του ως Εύελπις στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, όπου τραυματίστηκε. Ακολουθεί η Μικρασιατική Εκστρατεία και αργότερα το Αλβανικό Μέτωπο. Συμμετείχε από διάφορες στρατιωτικές θέσεις στον Εμφύλιο. Διετέλεσε Αν/τής Διοικητής στο ελληνικό Εκστρατευτικό Σώμα στην Κορέα.
Στη συνέχεια υπήρξε Επιτελάρχης της 1ης Στρατιάς και αποστρατεύτηκε με τον βαθμό του Υποστρατήγου. Τέλος διετέλεσε ο πρώτος Αρχηγός της Εθνικής Φρουράς Κύπρου. Τιμήθηκε με διάφορα Παράσημα, Πολεμικούς Σταυρούς και Διπλώματα.
Αυτό που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό, είναι ότι ο Μενέλαος Παντελίδης ήταν μεταξύ των τριών υποψηφίων Αρχηγών της Εθνικής Οργάνωσης Κυπρίων Αγωνιστών «ΕΟΚΑ», για την οποία τελικά επελέγη ο Γρίβας. Εκείνο, όμως, που παραμένει άγνωστο, είναι η αποτελεσματική αντιστασιακή του δράση κατά την ιταλογερμανική κατοχή.
Ο Μενέλαος Παντελίδης ως Επιτελάρχης του Αρχηγείου Βάλτου, που αριθμούσε 450 αντάρτες, έδωσε στο Μακρυνόρος την μεγαλύτερη και αποτελεσματικότερη μάχη της Εθνικής Αντίστασης κατά των κατακτητών. Αποδεκάτισε την μηχανοκίνητη ιταλική Μεραρχία «Βrennero» από 14-22 Ιουλίου 1943 και ανάγκασε τους Ιταλούς φασίστες να φύγουν από την Ελλάδα, έτσι όπως μπήκαν, ταπεινωμένοι.
Το κατόρθωμα αυτό του Κύπριου Συν/ρχη Μενέλαου Παντελίδη και του Ρουμελιώτη ιατρού (και αργότερα Βουλευτού και Υπουργού το 1963-65) Στυλιανού Χούτα, αποσιωπήθηκε – αγνοήθηκε, λόγω καθεστωτικών λογικών και υπολογισμών.
Ο Μενέλαος Παντελίδης, αρχικά εντάχθηκε στην αντιστασιακή οργάνωση «ΜΙΔΑΣ» του Τσιγάντε. Το 1943 διέφυγε προς στο στρατηγείο του Ναπολέοντα Ζέρβα, όπου ανέλαβε την εκπαίδευση του 1ου Αντάρτικου Συντάγματος Βάλτου των ΕΟΕΑ (ΕΔΕΣ). Το Σύνταγμα υπάγονταν στο Αρχηγείο Βάλτου, του οποίου Αρχηγός ήταν ο Στυλιανός Χούτας και είχε έδρα το Χαλκιόπουλο Βάλτου Αιτ/νιας.
Το Αρχηγείο Βάλτου και οι Βαλτινοί αντάρτες χρειάζονταν τον Επιτελάρχη τους και τον βρήκαν στο πρόσωπο ενός Κύπριου Συν/ρχη. Ο Στυλιανός Χούτας αναφέρει ότι ο Μενέλαος Παντελίδης ήταν ικανότατος αξιωματικός και υπήρξε το στρατιωτικό μυαλό του Αρχηγείου Βάλτου. Ότι ήταν πολύ γενναίος και εξαίρετος άνθρωπος και με μία λέξη τον χαρακτηρίζει «άριστο».
Μετά από τρεις μήνες εκπαίδευση οι Βαλτινοί αντάρτες κινήθηκαν γιά την κατάληψη της εθνικής οδού από τον Αχελώο έως την Άρτα στο πλαίσιο του συμμαχικού σχεδίου «Animals», το οποίο αποσκοπούσε στην παραπλάνηση του Άξονα δίνοντας την εντύπωση ότι επίκειται απόβαση των Συμμάχων στην Δυτική Ελλάδα.
Παραθέτουμε τις ιδιαίτερης αξίας επιχειρήσεις του Συντάγματος Ανταρτών Βάλτου, οι οποίες σχεδιάστηκαν από τον Επιτελάρχη Μενέλαο Παντελίδη.
Μάχη γέφυρας Αχελώου
Η πρώτη μεγάλη επιχείρηση του 1ου Συντάγματος ανταρτών του Αρχηγείου Βάλτου ήταν η επίθεση εναντίον οχυρωμένης βάσης των Ιταλών στο δυτικό άκρο της γέφυρας του Αχελώου. Την νύχτα της 4-5 Ιουλίου μετά από σκληρό αγώνα εξουδετέρωσαν πλήρως την ιταλική αντίσταση και κατέλαβαν το Φυλάκιο και το οχυρωμένο Πολυβολείο των Ιταλών.
Ήταν η πρώτη φορά που εκδηλώθηκε μία τόσο έντονη, καλώς οργανωμένη από απόψεως τακτικής και μέσων επίθεση από αντάρτικο σώμα σε οχυρωμένη βάση του εχθρού. Και την επίθεση αυτή οι κατακτητές την θεώρησαν ως προπομπό της απόβασης των Συμμάχων στην Δυτική Ελλάδα.
Μάχη Μακρυνόρους: Η κορωνίδα των μαχών
Στη συνέχεια οι δυνάμεις του Αρχηγείου Βάλτου παρατάχθηκαν για τον έλεγχο του χώρου. Καταστρέφουν τηλεπικοινωνιακές γραμμές και ανατινάζουν γέφυρες επί της οδού έως την Άρτα.
Στις 10 Ιουλίου αρχίζει η απόβαση των Συμμάχων στην Σικελία και η ιταλική Μεραρχία «Βrennero» προερχόμενη από την Αθήνα σπεύδει, μέσω Φωκίδας και Αιτ/νίας προς τα αλβανικά παράλια και την Ιταλία για να ενισχύσει τις δυνάμεις που απέκρουαν την απόβαση.
Οι 450 του Στυλιανού Χούτα και του Μενέλαου Παντελίδη, που κατείχαν τα μεταξύ Αμφιλοχίας και Άρτας Στενά του Μακρυνόρους, αποφάσισαν να σταθούν όρθιοι και ν’ αντιπαραταχθούν σε τρομακτικά υπέρτερες δυνάμεις.
Είχαν μόνο 2 πολυβόλα, 12 οπλοπολυβόλα, 4 αντιαρματικά τυφέκια, μερικές νάρκες και τον ατομικό οπλισμό τους, και τα έβαλαν με μια ολόκληρη μεραρχία 6-8 χιλ. στρατιωτών, η οποία κινούμενη σε φάλαγγα 680 οχημάτων διέθετε πυροβολικό, τανκς, τεθωρακισμένα, βαρέα πυροβόλα, όλμους κλπ.
Δέος προκαλούσε στο πέρασμά της. Κανείς από τις ανταρτοκρατούμενες περιοχές δεν διανοήθηκε να την παρενοχλήσει έως εκεί.
Το απετόλμησαν οι Βαλτινοί αντάρτες και πέτυχαν το ακατόρθωτο. Την καθήλωσή της επί 8ήμερο και τον αποδεκατισμό της. Οι απώλειές της σε ανθρώπινα θύματα είναι πρωτοφανείς και υπολογίζονται από 800-1000 νεκρούς και τραυματίες. Τον Ιούλιο του ΄43, οι 450 Βαλτινοί του Στυλιανού Χούτα και του Μενέλαου Παντελίδη έδωσαν στο Μακρυνόρος την πιό μεγάλη, την πιό χρήσιμη και την πιό αποτελεσματική μάχη της Εθνικής Αντίστασης.
Ο Βρετανός C. Woodhouse [[ Περιοδικό ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ, Αθήνα, 1984, σ.15 ]] θεωρεί ότι η μάχη του Μακρυνόρους «υπήρξε επιτυχής – πιο επιτυχής από τον Γοργοπόταμο». Ο ιστορικός Φοίβος Γρηγοριάδης, [[ στο Αντάρτικο ΕΛΑΣ ΕΔΕΣ…τ.Β΄, σ.587]] που υπήρξε και καπετάνιος του ΕΛΑΣ την χαρακτηρίζει ως την «Κορωνίδα των μαχών» της Εθνικής Αντίστασης. Και ο στρατιωτικός αναλυτής Παντελής Καρύκας [[ στο Περιοδικό Στρατιωτικής Ιστορίας ΣΤΡΑΤΟΙ & ΤΑΚΤΙΚΕΣ, τ.21, σ.30]] τονίζει ότι στο Μακρυνόρος «επαναλήφθηκαν τα Δερβενάκια».
Τα στοιχεία που τεκμηριώνουν τους ανωτέρω χαρακτηρισμούς συνοπτικά είναι:
Οι 450 Βαλτινοί όχι μόνο ολιγώρησαν, αλλά καθήλωσαν και αποδεκάτισαν μία ολόκληρη Μεραρχία.
Δεν επρόκειτο μόνο για μια ενέδρα ή επίθεση, αλλά έδιναν συνεχώς μάχες και είχαν τον σταθερό έλεγχο της διάβασης του Μακρυνόρους επί ένα 8ήμερο.
Οι δεινοπαθούντες Ιταλοί κατέφυγαν σε ένα έγκλημα πολέμου. Χρησιμοποίησαν ως ασπίδα αμάχους γιά να προχωρήσουν. Όμως σε νέα ενέδρα έπαθαν πανωλεθρία και οι αιχμάλωτοι απελευθερώθηκαν.
Αποκαμωμένοι πλέον οι Ιταλοί ζήτησαν την βοήθεια των Γερμανών και προσέτρεξε ένα τμήμα της γερμανικής μεραρχίας «Edelweiss».
Οι επιθέσεις των Βαλτινών αγωνιστών σταμάτησαν μόνο κατόπιν εντολής του Συμμαχικού Στρατηγείου, γιατί η απόβαση είχε ολοκληρωθεί.
Η 8ήμερη μάχη του Μακρυνόρους συνέβαλε και στην επιτυχία της απόβασης των Συμμάχων στην Ιταλία, διότι η μεραρχία «Brennero» δεν μπόρεσε να φτάσει στον προορισμό της.
Οι Γερμανοί μετά την μάχη του Μακρυνόρους σχεδίαζαν κάτι το πρωτοφανές: «Να συλληφθεί και να εξορισθεί ολόκληρος ο ανδρικός πληθυσμός της νοτίως της Άρτας περιοχής». Διότι νόμιζαν ότι « μόνο τότε θα είχαν προοπτική επιτυχίας τα γερμανικά στρατεύματα για την ειρήνευση της περιοχής».[[ Περιοδικό ΑΝΤΙ, τ. 315, σ.31]]
Ένας από τους ανώνυμους μαχητές υπήρξε και ο νεαρός τότε Σπύρος Μουστακλής, το σύμβολο της Αντιδικτατορικής Αντίστασης αργότερα.
Όμως το εξαιρετικό δίδυμο του Αρχηγείου Βάλτου, ο Αρχηγός και ο Επιτελάρχης του, άφησαν εποχή στα χρονικά των αντάρτικων επιχειρήσεων.
Άνθρωποι σαν τον Στυλιανό Χούτα και τον Μενέλαο Παντελίδη με μόνα εφόδια την εμπιστοσύνη στον εαυτό τους και την κρίση τους, μπορούν ίσως ν’ αλλάξουν ακόμα και τον ρουν της ιστορίας.
Αν κατόρθωνε να φτάσει εγκαίρως η φιλοναζιστική μεραρχία «Brennero» στην Ιταλία, θα μπορούσε ενδεχομένως να είχε αλλάξει και η πορεία των επιχειρήσεων εκεί και ίσως ακόμη και η έκβαση του πολέμου.
Αποτέλεσμα της αγαστής συνεργασίας αυτών των δύο υπήρξε ένα αριστοτεχνικό σχέδιο που αξιοποίησε κατάλληλα τη μορφολογία του εδάφους και το μετέτρεψε σε πολλαπλασιαστή της ισχύος τους. Η διάταξη της δύναμης των 450 μαχητών σε μια διαδρομή πολλών χιλιομέτρων ήταν έργο σοφής επιτελικής ενέργειας.
Μ’ αυτό το σχέδιο και σε συνδυασμό με τον ηρωισμό των Βαλτινών ανταρτών και την κάθε φορά έξυπνη τακτική τους, μπόρεσαν να μετριάσουν την εις βάρος τους τεράστια δυσαναλογία δυνάμεων και να πετύχουν τον στόχο τους. Και όπως τονίζει ο στρατιωτικός αναλυτής Παντ. Καρύκας: «με την αναδιάταξη των ελαχίστων δυνάμεών τους κατελάμβαναν πάντα τις καλύτερες θέσεις και ευρίσκονταν πάντοτε ένα βήμα μπροστά από τις κινήσεις του εχθρού».
Ο Στυλιανός Χούτας στην Ημ. Διαταγή του Αρχηγείου Βάλτου της 22/7/1943 επαινεί προσωπικά στον Μενέλαο Παντελίδη:«…Επί τη λήξει της νικηφόρου ταύτης περιόδου των επιχειρήσεων, εκφράζω, εν ονόματι της αγωνιζομένης πατρίδος μας, τα εγκάρδια συγχαρητήριά μου προς τον συντ/ρχην Μενέλαον Παντελίδην και τους λοιπούς αξιωματικούς, οπλαρχηγούς και άνδρας του αντάρτικου Σώματος Βάλτου. Η Πατρίς θα τους ευγνωμονεί εσαεί».
Μετά την συνθηκολόγηση των Ιταλών, οι Γερμανοί τους αντικατέστησαν στην Αμφιλοχία. Πρόσθεσαν στο Μενίδι ένα ακόμα τάγμα και προσπαθούσαν να βάλουν σε εφαρμογή το σχέδιό τους γιά το Βάλτο.
Στις 3/10/1943 είχε ξεκινήσει από το Μενίδι το γερμανικό τάγμα γιά μία εκκαθαριστική επιχείρηση στο χώρο του Ορεινού Βάλτου, όπου ήταν το λημέρι των Βαλτινών ανταρτών. Πέφτει όμως σε ενέδρα των Βαλτινών ανταρτών στο Τσακνοχώρι, όπου σκοτώνονται 35 Γερμανοί και ο Ταγματάρχης τους. Αποδεκατισμένοι πλέον και καταδιωκόμενοι οι Γερμανοί εγκατέλειψαν πανικόβλητοι ακόμα και τη βάση τους στο Μενίδι. Οι Βαλτινοί αντάρτες «απάντησαν στην ανανδρία του εχθρού» γιά το ολοκαύτωμα του Κομμένου και απέδειξαν ότι «οι Ούνοι δεν είναι ανίκητοι».
Η επίθεση από τον ΕΛΑΣ
Εν μέσω όμως της κατοχής, επικράτησε το παράλογο. Ο ΕΛΑΣ άρχισε στις 12/10/1943 την ολομέτωπη επίθεση εναντίον του ΕΔΕΣ στην Αιτ/νία και στην Ήπειρο.
Η διάταξη δυνάμεων των Βαλτινών ανταρτών, όμως, καθ’ όλο το μήκος του Αχελώου από τον έμπειρο και ικανότατο Επιτελάρχη Μενέλαο Παντελίδη ήταν άριστη και δεν επέτρεπε την προώθηση των επιτιθέμενων.
Αλλά η συγκέντρωση Γερμανών στα δυτικά σύνορα του Βάλτου προοιώνιζε μία νέα γερμανική επίθεση. Και ο Στυλιανός Χούτας μπροστά στον κίνδυνο εγκλωβισμού των δυνάμεων του Αρχηγείου Βάλτου αποφάσισε την εγκατάλειψη της απόρθητης φυσικής γραμμής άμυνας της διάβασης του Αχελώου.
Στη δεύτερη γραμμή άμυνας θα απέφευγαν τον εγκλωβισμό τους, οι 450 Βαλτινοί αντάρτες. Αλλά χωρίς επαρκή πυρομαχικά, τα οποία είχαν εξαντληθεί κατά την 8ήμερη μάχη του Μακρυνόρους, δεν μπόρεσαν να αμυνθούν αποτελεσματικά μπροστά στην υπεροπλία σε σύγχρονο οπλισμό των 2.000 μαχητών του ΕΛΑΣ. Ο Μενέλαος Παντελίδης ανέλαβε την κάλυψη της οπισθοχώρησης των τμημάτων του. Μαχόμενος ηρωικά περικυκλώθηκε και συνελήφθη αιχμάλωτος.
Άφρονες απαγόρευσαν στους Βαλτινούς αντάρτες του Στυλιανού Χούτα και του Μενέλαου Παντελίδη να πολεμάνε τον κατακτητή. Αιχμαλώτισαν μάλιστα και διαπόμπευσαν τον νικητή των μαχών της Γέφυρας Αχελώου, του Μακρυνόρους και του Τσακνοχωρίου εναντίον των κατακτητών. Τον έντυσαν με ράκη γιά να τον εξευτελίσουν και τον φυλάκισαν υπό άθλιες συνθήκες. Τελικά διασώθηκε, μετά από προσωπική παρέμβαση του Σαράφη. Ο Μενέλαος Παντελίδης δήλωνε αργότερα ότι αισθανόταν ‘’βδελυγμία’’, όταν αναπολούσε εκείνες τις ημέρες. Βδελυγμία νιώθει και κάθε πολιτισμένος άνθρωπος, όταν συνειδητοποιεί πώς τα παιδιά του ίδιου λαού, που ξεκίνησαν ως εθελοντές της ελευθερίας της πατρίδος τους, σπρώχθηκαν από κάποιους στην αλληλοσφαγή. Και δεν έχει ζητηθεί ακόμα ούτε μία συγγνώμη.
Στην κορωνίδα των μαχών της εθνικής αντίστασης
Η προσφορά του Μενέλαου Παντελίδη στην απελευθέρωση της Ελλάδας υπήρξε πολύ σημαντική. Συμπρωταγωνίστησε, μαζί με τον Στυλιανό Χούτα, στην διεξαγωγή της 8ήμερης μάχης του Μακρυνόρους, της κορωνίδας των μαχών της Εθνικής Αντίστασης.
O Νεοζηλανδός ταγματάρχης της συμμαχικής αποστολής Jordan William στο βιβλίο του «Conquest without Victory» (Hodder and Stoughton Ltd, London 1969) κάνει εγκωμιαστικές αναφορές στον Μενέλαο Παντελίδη και με θαυμασμό τον κατατάσει μεταξύ των διακεκριμένων στρατιωτικών ηγετών.
Επίσης και η ζωή του όλη, ήταν μιά προσφορά προς τον ελληνισμό. Ο Μενέλαος Παντελίδης έχει ένα ιδιαίτερο γνώρισμα. Είναι ένα Σύμβολο που ενισχύει το κοινό εθνικό συναίσθημα μεταξύ Ελλαδιτών και Κυπρίων. Γι’ αυτό και η Ελλάδα, θα πρέπει πάντα να τον ευγνωμονεί. Μία πρώτη πράξη ευγνωμοσύνης θα ήταν η συμμετοχή μιας αντιπροσωπείας της Κυπριακής Δημοκρατίας, αλλά και της Εθνικής Φρουράς, στις εκδηλώσεις που γίνονται την 22α Ιουλίου στο Μακρυνόρος Δήμου Αμφιλοχίας.
Η Επιστροφή της Μνήμης του Μενέλαου Παντελίδη στον τόπο του ατομικού και συλλογικού Τροπαίου του, θα είναι το πρώτο βήμα. Το επόμενο βήμα μπορεί να είναι η Ένωση των δύο πατρίδων, της Ακαρνανίας – Ρούμελης και της Κύπρου.
*Αρχιτέκτονα – [email protected]
Πηγή: Philenews
